Witamina E – funkcje i właściwości lecznicze

Czym jest witamina E?

Witamina E (gr. tocos – urodzić, pherein – nieść) swoją nazwę zawdzięcza wyjątkowemu wpływowi na płodność. Pierwsze doniesienia na ten temat zanotowano w latach 20. ubiegłego wieku, gdy dr Evans i wsp. badali wpływ różnorodnych czynników na rozmnażanie myszy. Czternaście lat później udało się wyizolować alfa-tokoferol z materiału roślinnego, natomiast w 1950 roku wyizolowano tokotrienole.

Obecnie wiemy, że witamina E to tak naprawdę zbiór 8 związków rozpuszczalnych w tłuszczach o zbliżonych cechach strukturalnych. Wszystkie posiadają chromanowy pierścień oraz nasycony bądź nienasycony boczny łańcuch izoprenowy. W zależności od stopnia nasycenia łańcucha wyróżniamy dwie grupy związków: tokoferole (pojedyncze wiązanie nasycone) oraz tokotrienole (podwójne wiązanie nienasycone). Następnie w obu grupach występują typy alfa (α), beta (β), gamma (γ) oraz delta (δ) w zależności od liczby i położenia grup metylowych oraz ich właściwości stereochemicznych.

Ogólną zawartość tokochromanoli określa się mianem ekwiwalentu witaminy E. Najczęściej to alfa-tokoferol utożsamiany jest z witaminą E ze względu na największe rozpowszechnienie w świecie roślin i organizmie człowieka. Mówi się, że przyswajanie α-tokoferolu odpowiada w 100% wykorzystaniu witaminy E. Następna w kolejności jest forma β – 50–30%, γ – 10–20% i na końcu δ – około 1%. Witamina E ze względu na hydrofobowy charakter w organizmie kumuluje się w nadnerczach i tkance tłuszczowej, w mniejszych ilościach również w nerkach, wątrobie czy mięśniu sercowym.

Witamina E – funkcje i właściwości

Dwie główne funkcje, jakie spełnia witamina E, to wpływ na płodność oraz działanie przeciwutleniające. To właśnie dzięki unikatowej strukturze tokoferole są skuteczne w zwalczaniu wolnych rodników, w konsekwencji czego dbają o każdą komórkę organizmu.

Jak już zostało wspomniane, najaktywniejszą formą jest alfa-tokoferol, zadowalający jest jednak fakt, że mieszanina naturalnych tokoferoli, działając synergistycznie, charakteryzuje się jeszcze silniejszym prozdrowotnym działaniem.

Bez odpowiedniego poziomu witaminy E męski organizm nie jest w stanie przeprowadzić efektywnego procesu spermatogenezy. Dochodzi wówczas do wytwarzania plemników o niskiej jakości (małej ruchliwości i braku witek).

Co wyróżnia tokoferole na tle pozostałych antyoksydantów? Jako jedyne powodują przerwanie łańcuchowej reakcji autooksydacji tłuszczów, a nie tylko zwalczanie reaktywnych form tlenu. Witamina E działa niezwykle sprawne, co wynika z faktu, iż reaguje ona szybciej z nadtlenkami niż one same z innymi negatywnymi związkami. Po procesie oksydacji dochodzi do odtworzenia aktywnej metabolicznie cząsteczki tokoferolu.

To, na jakiej zasadzie tokoferol będzie działał jako przeciwutleniacz, zależy od czynników, które atakują organizm, oraz od miejsca grupy OH w łańcuchu węglowym. Najskuteczniejsze działanie ma konfiguracja charakterystyczna dla alfa-tokoferolu (grupa OH przy węglu C6). Wszystkie związki składające się na witaminę E charakteryzują się umiejętnością wychwytu rodników azotowych. Najlepiej sprawdza się w tej roli gamma-tokoferol. Badania prowadzone u osób dotkniętych chorobą Alzheimera potwierdziły ochronne działanie γ-tokoferolu w stosunku do azotu.

Właściwości przeciwnowotworowe witaminy E wynikają z faktu wyżej opisanych właściwości przeciwutleniających oraz z bezpośredniego hamującego wpływu na dzielenie się komórek nowotworowych. Niedobory tokoferoli wpływają pośrednio na zwiększenie ilości rodników tlenowych wpływających na proces mutacji komórek i wywołujących proces nowotworowy. Jednak w przypadku odpowiedniej ilości tokoferoli oraz tokotrienoli dochodzi do stymulacji procesu kontrolowanej śmierci komórek nowotworów złośliwych. Wiele badań potwierdziło silniejsze działanie tokoferoli wraz z selenem na komórki rakowe. Witamina E stosowana jest jako lek przeciwnowotworowy, który nie niszczy zdrowych komórek i tkanek organizmu.

Tokoferole mają również ogromny wpływ na układ sercowo-naczyniowy. Przeciwdziałają miażdżycy, nadciśnieniu i powstawaniu procesów zapalnych, m.in. dzięki właściwościom przeciwutleniającym. Witamina E przeciwdziała nadmiernej adhezji oraz agregacji płytek w świetle naczyń krwionośnych. W tym przypadku lepszym działaniem charakteryzuje się γ-tokoferol w porównaniu do formy alfa. Podobna sytuacja występuje w przypadku wyciszania stanu zapalnego wywołanego miażdżycą. W trosce o odpowiedni poziom ciśnienia tętniczego α-tokoferol inaktywuje kinazę białkową C, przez co zapobiega przerostowi naczyń mięśni gładkich oraz mięśnia sercowego. Optymalna podaż po zawale serca pozwala na zahamowanie ewentualnego rozszerzenia się uszkodzeń. U osób przyjmujących leki na rozrzedzenie krwi należy zwrócić szczególną uwagę na nadużywanie tokochromanoli ze względu na możliwość krwotoków i wylewów.

Witamina E – zapotrzebowanie i przyswajanie

Określenie zapotrzebowania organizmu na witaminę E było przedmiotem licznych badań na przestrzeni kilkudziesięciu lat. Wynikało to z różnego stopnia przyswajalności danych form tokoferoli i tokotrienoli. Obecnie zawartość witaminy E podawana jest w międzynarodowych jednostkach (IU).

Zapotrzebowanie na witaminę zależy od wieku, płci oraz stanu fizjologicznego. W Polsce obowiązują zalecenia z 2008 roku opracowane przez Instytut Żywności i Żywienia (tab. 1).

Bardzo ważną kwestią jest sposób podaży ewentualnych suplementów z witaminą E. Zaleca się, aby przyjmować je w odstępie co najmniej 30 minut przed posiłkiem, jednak nie na pusty żołądek. Jednocześnie niewskazana jest łączna suplementacja z żelazem, które obniża działanie witaminy. Wysokie spożycie margaryn i olejów roślinnych, będących źródłem nienasyconych kwasów tłuszczowych, automatycznie zwiększa zapotrzebowanie na witaminę E, która pełni funkcję ochronną, ponieważ jest przeciwutleniaczem w czasie procesu oksydacji kwasów tłuszczowych.

Znajomość głównych funkcji witaminy E wiąże się z produkcją na szeroką skalę zarówno jej naturalnych, jak i syntetycznych form. Początkowo uważano, że naturalna forma posiada o około 30% silniejsze działanie. Zostało to potwierdzone przez FDA (Amerykańską Administrację Leków i Żywności), WHO (Światową Organizację Zdrowia) i USP (Farmakopeę Stanów Zjednoczonych). Obecnie wiemy, że absorpcja naturalnego d-alfa-tokoferolu jest nawet 2-krotnie większa w porównaniu do form syntetycznych, a 3 razy więcej przechodzi go przez łożysko matki w czasie ciąży. Podaż odpowiedniej formy jest kluczowa ze względu na długi proces nasycenia organizmu, tym bardziej że najwięcej czasu na zgromadzenie optymalnych zapasów potrzebuje tkanka nerwowa i mózg.

Witamina E – skutki niedoboru

Stężenie alfa-tokoferolu poniżej 11,6 µM w surowicy krwi jest dla nas informacją świadczącą niestety o niedoborze witaminy E w organizmie.

Niedobór diagnozowany jest niezmiernie rzadko, a jego przyczynami mogą być:

• zaburzenie wchłaniania tłuszczów w przewodzie pokarmowym u osób z abetalipoproteinemią (chorobą genetyczną);
• zespół złego wchłaniania wynikający z zapalenia jelit;
• marskość wątroby, spowodowana m.in. skrajnym niedożywieniem.

Główne objawy to: rogowacenie i starzenie się skóry, spowolniony proces gojenia się ran, obniżenie koncentracji, problemy neurologiczne, wzrost ryzyka wystąpienia chorób układu krążenia, zaburzenia płodności oraz funkcjonowania i obniżenia siły mięśni szkieletowych (dystrofia). Anemia hemolityczna u wcześniaków również związana jest z obniżonym poziomem witaminy E w ustroju.

Jak widać, hipowitaminoza jest bardzo niebezpieczna dla ludzkiego organizmu, ponieważ oddziałuje na tak ważne układy jak układ ruchu, nerwowy, sercowo-naczyniowy oraz rozrodczy. Dieta bogata w tokoferole jest działaniem profilaktycznym, które każdy może podjąć w walce o zdrowie psychiczne i fizyczne. Szczególnie kobiety planujące ciążę nie powinny ograniczać zdrowych źródeł tłuszczów w diecie, wręcz przeciwnie. Warto w tym okresie zadbać o optymalną ich podaż.

Skutki nadmiaru witaminy E

Tokochromanole, w przeciwieństwie do pozostałych witamin rozpuszczalnych w tłuszczach, nie ulegają niekorzystnej akumulacji w organizmie. Nadmiar zostaje usunięty na drodze zwiększonego wydalania, szybszego metabolizowania, jednocześnie organizm przestaje przyswajać ją z pożywienia. Różnego rodzaju badania dowodzą, iż nadwyżki tokoferoli wydalane są z moczem w formie CEHC – pochodnej chromanolowej.

Witamina E i źródła jej występowania

Jedynie rośliny oraz mikroorganizmy fotosyntetyzujące potrafią produkować tokoferole. W tkankach roślinnych fotosyntezujących występują głównie α-tokoferole, natomiast w pozostałych tkankach obecne są γ-tokoferole. Forma alfa jest niezbędna w utrzymaniu optymalnego poziomu procesu fotosyntezy w przypadku stresu oksydacyjnego. Gamma-tokoferole chronią nienasycone kwasy tłuszczowe przed ich autooksydacją. Tokotrienole są znacznie mniej rozpowszechnione w środowisku roślinnym, ich bardzo dobrym źródłem jest olej palmowy.

Oczywiście nie tylko oleje są źródłem tokochromanoli. Najwięcej aktywnej biologicznie witaminy znajdziemy w produktach świeżych, mrożenie spowoduje ubytek w granicach 50%. Jednak i tak będzie to lepsze rozwiązanie niż spożywane warzyw konserwowych, gdzie trudno mówić o jakichkolwiek wartościach odżywczych. Pod względem technologicznym musimy wiedzieć, że witamina E ulega rozkładowi pod wpływem światła i tlenu, w związku z czym oleje należy trzymać w zacienionym miejscu, najlepiej w ciemnej szklanej butelce w szafce bądź lodówce. Ze względów zdrowotnych korzystniej kupować małe butelki, gdyż przy każdym odkręceniu dostarczamy tlen wchodzący w reakcje z kwasami tłuszczowymi, a to powoduje powolny proces jełczenia tłuszczów.

Witamina E znajduje w ziarnach zbóż, kiełkach pszenicy, orzechach (m.in. pistacjach), migdałach, sezamie, pestkach dyni, ziarnach słonecznika oraz awokado. Każda z form tokoferoli ma swoje najbardziej wartościowe źródło (tab. 2).

Badania na temat zawartości tokoferoli w olejach tłoczonych na zimno pokazały, iż najlepiej wypadł olej z pestek malin, następnie z nasion soi, a na trzecim miejscu uplasował się olej z nasion czarnej porzeczki. Wiele sklepów z naturalnymi kosmetykami posiada je w swoim asortymencie. My możemy stosować je także zewnętrznie w celu zapobiegania bądź redukcji oznak starzenia się skóry.

mgr Dominika Jurkowska
Dietetyk, trener personalny

Bibliografia
Zielińska A., Nowak I., Tokoferole i tokotrienole jako witamina E, „Chemik” 2014, 68(7), 585–591.
Obiedzińska A., Waszkiewicz-Robak B., Oleje tłoczone na zimno jako żywność funkcjonalna, „Żywność. Nauka. Technologia. Jakość” 2012, 1(80), 27–44.
Pham D.Q., Plakogiannis R., Vitamin E Supplementation in Alzheimer's Disease, Parkinson's Disease, Tardive Dyskinesia, and Cataract: Part 2, „Annals of Pharmacotherapy” 2005, 39(12), 2065–2072.
Szymańska R., Nowicka B., Kruk J., Witamina E – metabolizm i funkcje, „Kosmos – Problemy Nauk Biologicznych” 2009, 58(1–2), 199–210.
Mińkowski K., Grześkiewicz S., Jerzewska M., Ocena wartości odżywczej olejów roślinnych o dużej zawartości kwasów linolenowych na podstawie składu kwasów tłuszczowych, tokoferoli i steroli, „Żywność. Nauka. Technologia. Jakość” 2011, 2(75), 124–135.
Milanovic B., Witamina E – co kryje świat tokoferoli?, „Świat Przemysłu Farmaceutycznego” 2016, 3, 12–116.